Τι είναι το τσίρκο; Τι είναι το μεγάλο τσίρκο των ανθρώπων, όχι των ζώων. Υπάρχει ενίοτε μεγάλη δυσκολία διάκρισης της διαφοράς. Η ίδια η ετυμολογία της λέξης παραπέμπει στον κύκλο και συνεπώς στην ανακύκληση. Ξανά μανά πάλι τα ίδια, σε διαρκή σισύφεια παλινδρόμηση. Πολύ εύστοχα το εξέφρασε ο Ιάκωβος Καμπανέλης στο δικό του «Το μεγάλο μας τσίρκο», που παρουσιάστηκε στο θέατρο «Αθήναιον» στις 22 Ιουνίου του 1973 από την Τζένη Καρέζη και τον Κώστα Καζάκο, ως συγκαλυμμένη κριτική απέναντι στη Χούντα, γι’ αυτό και οι πρωταγωνιστές συνελήφθησαν, με την Καρέζη μάλιστα να κλείνεται στη φυλακή για τρεις μήνες:
«-Και να ’μαστε λοιπόν ύστερα από εφτά χρόνια και κάτι εκεί που βρισκόμαστε πριν από εφτά χρόνια και παραπάνω.
-Δεν τα λες καλά. Αφού περάσανε εφτά χρόνια και κάτι, εμείς πώς πήγαμε πίσω;
-Διότι θεωρητικώς πηγαίναμε μπρος αλλά στην πραγματικότητα πηγαίναμε πίσω, πίσω, πίσω!»
Σε τι διαφέρει, λοιπόν, το τσίρκο των ζώων από το τσίρκο των ανθρώπων; Στο τσίρκο των ζώων τα κακόμοιρα άλογα ζώα εξ ανάγκης υποφέρουν, «εκπαιδευμένα» από τον θηριοδαμαστή, ανήμπορα εκ φύσεως να εναντιωθούν στις εντολές. Στο μεγάλο τσίρκο όμως των ανθρώπων, τα ίδια τα έλλογα όντα προσφέρουν νωχελικά την ευκαιρία στον εξουσιαστή τους να κρατά το μαστίγιο και να διατάζει. Καμιά φορά υπάρχουν και εκείνοι που αντιδρούν, αν και οι περισσότεροι δεν το τολμούν ούτε καν με λόγια ή νύξεις, ευχαριστημένοι και τραγικά ασφαλής μέσα στο «προστατευτικό» καβούκι τους. Προσέχουν μήπως τους προσέχει ο Μεγάλος Αδελφός. Σαν τους πλατωνικούς δεσμώτες. Από τη μια η δυστυχία του ζώου, από την άλλη η «ευτυχία» ενός υποταγμένου ανθρώπινου βίου. Νομίζω δεν χρειάζεται να δώσουμε σύγχρονα παραδείγματα. Άραγε να είναι αυτός ο πραγματικός κύκλος της ζωής (μας);
