Αναγνωστικόν Εκθέσεως

[Διάβασα σήμερα στον τοπικό μας τύπο πράγματα απίστευτα. Ακόμα τρίβω τα μάτια μου. Προσπαθώ να συγυρίσω το μυαλό μου για να μην τα παίξω και θυμάμαι:] 

1. Πότε σκέφτομαι λογικά; Σκέφτομαι λογικά, όταν το αποτέλεσμα των συλλογισμών που κάνω καταλήγει σε συμπέρασμα, σύμφωνα με τους κανόνες της τυπικής λογικής, την οποία αποδέχονται όλοι οι άνθρωποι, επειδή η φύση τούς προίκισε με κατάλληλες εγκεφαλικές δυνατότητες. Με αυτό τον τρόπο προχωρούν οι επιστήμες, τα μαθηματικά κατ’ εξοχήν. Σκέφτομαι λογικά, όταν επιχειρηματολογώντας μένω πιστός στο πλάτος και στο βάθος των εννοιών που χρησιμοποιώ. Διαφορετικά, κατασκευάζω (είτε εν γνώσει, είτε εν αγνοία) σοφίσματα. Οι βάσεις αυτής της λογικής είναι έμφυτες σε όλους τους ανθρώπους και καλλιεργούνται. Πρόκειται περί της κοινής λογικής. Τα ζώα δεν μπορούν να το κάνουν.

2. Ισχύει αυτή η κοινή λογική μόνον στις φυσικές κοινωνίες και δεν ισχύει στις σύγχρονες ανθρώπινες κοινωνίες του θετού δικαίου; Όχι βέβαια! Το αντίθετο συμβαίνει. Η κοινή λογική είναι ο στόχος και το ζητούμενο των ανθρώπων. Στις φυσικές κοινωνίες εκείνο που ισχύει δεν είναι η κοινή λογική αλλά ο νόμος του ισχυρού, το ένστικτο: είμαι βιολογικά πιο δυνατός, θα φας σφαλιάρα, θα σε κάνω ό,τι θέλω. Η ρατσιστική θεωρία του Χίτλερ δεν βασίστηκε στην κοινή λογική, όπως την ορίσαμε, αλλά στο might is right. Ο ισχυρός έχει δίκαιο. Η παραγωγικοί και επαγωγικοί «συλλογισμοί» της δεν είναι καν συλλογισμοί που μπορούν να αντέξουν στην κοινή ανθρώπινη λογική: στη φύση το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό, ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, άρα ο μεγάλος (ισχυρός) άνθρωπος τρώει τον μικρό (αδύνατο). Και αυτό είναι σωστό, φάτε τους! Αυτό δεν είναι κοινή λογική, ανθρώπινη. Και δεν είναι κοινή λογική, επειδή (πέραν της ηθικής ανθρώπινης διάστασης) εκκινεί από μια αναπόδεικτη ιδεολογική «ορθότητα» (εγώ) η οποία οδηγεί με μαθηματική λογική αναγκαιότητα και ακρίβεια στην αλληλοεξόντωση, στην επικράτηση του ενός: μεταξύ των ισχυρών υπάρχουν ισχυρότεροι και πάει λέγοντας, μέχρι τελικής πτώσεως. Αυτοαναιρείται. Έτσι, ζητάμε από τα παιδιά στη Γ’ Λυκείου να αξιολογήσουν το επιχείρημα της χιτλερικής ιδεολογίας, ότι δηλαδή η πίστη σε ανώτερες και κατώτερες ανθρώπινες ράτσες είναι η «αιώνια θέληση που κυβερνά αυτόν τον κόσμο, να παραχωρεί τη νίκη στον καλύτερο και στον πιο δυνατό και να δέχεται την υποταγή των κακών και αδύναμων». (Έκφραση Έκθεση, Γ’ Λυκείου, σ. 75). Η κοινή λογική είναι αποκλειστικότητα και ίδιον των ανθρώπων. Η φύση είναι δέσμια των ενστίκτων της, εξ ορισμού εχθρική σε κάθε βάσανο ανθρώπινης κοινής λογικής.

3. Η κοινή λογική δεν είναι αυτή που αθώωσε τον Βαραββά και καταδίκασε τον Χριστό. Ο λαϊκισμός το έκανε, το έκανε η προπαγάνδα και η χειραγωγημένη κοινή γνώμη. Καμία σχέση με την κοινή λογική. H κοινή λογική αντίθετα, υπακούοντας στην τεκμηρίωση, φώναζε στον Πιλάτο να μην καταδικαστεί ο Χριστός και γι’ αυτό ο Πιλάτος ρώτησε τον όχλο να μάθει, τι κακό έκανε ο Χριστός. Και ο όχλος απάντησε με το νόμο της φύσης και της αγέλης: έτσι θέλουμε! Αλλά, και για το θύμα του λαϊκισμού, τον Σωκράτη – αχ αυτή η διαβολή. Τι σχέση μπορεί να έχει η καταδίκη του με την κοινή λογική; Απολύτως καμία.

4. Το μέτρο και η αριστοτελική μεσότητα ορίζονται ακριβώς από τον φρόνιμο. Ο φρόνιμος άνθρωπος δεν αποζητά οτιδήποτε αντιτίθεται στο «λογιστικόν», την κοινή δηλαδή λογική των ανθρώπων. Εξ ου και η φρόνηση είναι τέκνο της λογικής, της λογικής στην οποία φύσει συμμετέχουν όλοι οι άνθρωποι. Δεν γνωρίζει χρόνους, δε περιορίζεται σε τόπους.

5. Άλλο είναι η «κοινή γνώμη», άλλο «επανάσταση» κόντρα στους δειλούς, άλλο οι άδικοι νόμοι, άλλο οι διάφορες «λογικές» που κυκλοφορούν, άλλο η πολιτική δια της «λογικής»  πλαγιολίσθησης. Η κοινή λογική δεν συμπεριφέρεται κατά το δοκούν – ράβδος εν γωνία, άρα βρέχει. Η κοινή λογική είναι κατανοητή και αποδεκτή από όλους, υπό το μέτρον της φρονήσεως. Να μη συγχέουμε τις έννοιες, να μην τις ταυτίζουμε, διαφορετικά θα καταλήξουμε σε σκοτεινά μονοπάτια. Στην «κοινή λογική» των ανθρώπινων κοινωνιών είναι που εδράζεται το φως, κάθε πολιτισμικό αγαθό και πρόοδος. Είναι επικίνδυνο να το ξεχνάμε.

[Εφημερίδα Πατρίς, 16/12/2021]

Στην Τράπεζα Θεμάτων του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ) υπάρχουν μέχρι στιγμής αναρτημένες δεκατρείς εκφωνήσεις για τη Νεοελληνική Γλώσσα της Α΄ Λυκείου (σε άλλα μαθήματα είναι εκατοντάδες). Ακολουθούν μερικές γενικές παρατηρήσεις μου όσο πιο επιγραμματικά γίνεται, υπό το πρίσμα πάντα της σαφήνειας, της πραγματικότητας και της επιστημονικής αλήθειας:

1. Στην παραγωγή γραπτού λόγου (θέμα 3) οκτώ φορές ζητείται το επικοινωνιακό πλαίσιο της ομιλίας, ενώπιον ακροατηρίου. Σε βασικές γραμμές και γενικά, αυτό σημαίνει ότι στην αρχή θα πρέπει να γίνει μια προσφώνηση και στο τέλος μια αποφώνηση. Σημαίνει ότι στον πρόλογο ο μαθητής θα πρέπει να αναφερθεί εν τάχει στην αφορμή της ομιλίας του. Να πει επίσης εξ αρχής δυο κουβέντες για τους κύριους άξονες, γύρω από τους οποίους θα κινηθεί και να το αιτιολογήσει, ώστε να βοηθήσει τον ακροατή να παραλάβει το μήνυμα και να το σημειώσει. Ύστερα, στον επίλογο θα κάνει μία σύντομη ανακεφαλαίωση, θα οδηγηθεί σε συμπεράσματα, θα ευχαριστήσει, θα προτείνει κάτι. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι θα πρέπει να χρησιμοποιήσει στην καρδιά του κυρίως κειμένου το βαρύ πυροβολικό του λόγου του (ανάπτυξη): τρόπους πειθούς και μέσα πειθούς για να πείσει.

1.2 Πόσες λέξεις χρειάζονται για μια ομιλία; Ξέρετε εσείς καμιά τέτοια ομιλία που να αρκείται σε 250-300 λέξεις, όπως ζητείται από τα παιδιά στις έξι από τις οκτώ περιπτώσεις; Ακόμα όμως και εάν γνωρίζετε, τι είδους ομιλία είναι αυτή; Βεβαίως και δεν είναι ομιλία. Παρέμβαση, άποψη είναι. Επομένως, εάν θέλουμε οπωσδήποτε να κρατήσουμε τον αριθμό των λέξεων -αριθμός που φαντάζομαι ότι προέκυψε για τεχνικούς λόγους σε όλες τις σχετικές ασκήσεις παραγωγής λόγου- αλλάζουμε την πραγματολογική και επικοινωνιακή μας απαίτηση, αναμορφώνοντας το ζητούμενο.

1.2.1 Έτσι για παράδειγμα, αντί στην εκφώνηση 11621 «αποφασίζεις να εκφωνήσεις ομιλία στο σχολείο σου (250-300 λέξεις), στο πλαίσιο Ημερίδας που διοργανώνει ο Σύλλογος Διδασκόντων, με θέμα «Επικοινωνία και Τεχνολογία», για να αναφέρεις τους λόγους που αλλοιώνουν στην εποχή μας τη διάθεση για διάλογο» προτιμάς αντί αυτού να γράφεις «… στο πλαίσιο Ημερίδας που διοργανώνει ο Σύλλογος Διδασκόντων του σχολείου σου, …, παίρνεις το λόγο και εκφράζεις την άποψή σου για τους λόγους που αποθαρρύνουν στην εποχή μας τη διάθεση για διάλογο». Στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι ότι γλυτώνεις μόνο από την περίεργη έκφραση «αλλοίωση της διάθεσης για διάλογο» αλλά και το κυριότερο ότι δεν αφήνεις μετέωρες υποθέσεις για το πώς κατάφερες με το έτσι θέλω να πάρεις από μόνος σου την απόφαση.

 Στην εκφώνηση 11616 ζητείται από τον μαθητή να εκφράσει τεκμηριωμένα τη γνώμη του «σχετικά με το αν η εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο πραγματοποιούνται αλλαγές στον γραπτό λόγο». Το ζητούμενο αυτοαναιρείται υπό το λογικό ερώτημα, εάν γινόντουσαν αλλαγές στο γραπτό λόγο και πριν από την ύπαρξη του διαδικτύου. Η απάντηση είναι βεβαίως προφανής. Δεν ανακαλύφθηκε τώρα ο τροχός. Ζητούμε λοιπόν από τον μαθητή να διευρύνει τη σκέψη του, ώστε να εκφράσει τεκμηριωμένα τη γνώμη του «σχετικά με το αν η εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου είναι ένας σοβαρός και σε ποιο βαθμό λόγος για τον οποίο πραγματοποιούνται αλλαγές στο γραπτό λόγο».

2. Στην εκφώνηση 11619: «στο προσωπικό σου ιστολόγιο (blog) -και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που διάβασες- να παρουσιάσεις την προσωπική σου άποψη για την αξία και τις δυνατότητες που προσφέρει η Γλώσσα. (250-300 λέξεις)». Μάλιστα, αναφερόμαστε στο προσωπικό μπλογκ των μαθητών. Ας είμαστε ρεαλιστές, πόσοι μαθητές έχουν προσωπικό μπλογκ; Καλύτερα και εδώ η παλιά καλή συνταγή: στην εφημερίδα του σχολείου σου…

3. Ένα πολύ σοβαρότερο ζήτημα θεωρώ ότι προκύπτει στην εκφώνηση 11625: «στο πλαίσιο της «Παγκόσμιας Ημέρας Ελληνικής Γλώσσας», αναλαμβάνεις να εκφωνήσεις μια ομιλία (προσχεδιασμένο προφορικό λόγο) απευθυνόμενος/η στη σχολική κοινότητα, προκειμένου να προβληματίσεις το ακροατήριο για τη φθορά της ελληνικής γλώσσας από την αυξανόμενη χρήση ξένων όρων…». Τι σημαίνει «φθορά» της ελληνικής γλώσσας; Φθείρεται η γλώσσα; Μόνον η Ελληνική φθείρεται;

4.1. Είναι γεγονός ότι τα περί «φθοράς» της Ελληνικής καλά κρατούν. Η αντίληψη αυτή βρίσκει πολλούς υποστηρικτές, οι οποίοι μέσα από μεμονωμένες προβολές που κάνουν στο γλωσσικό παρόν ανησυχούν για το μέλλον της γλώσσας μας, με δυσοίωνες προβλέψεις. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι δεν φαίνεται να εκφράζουν την ίδια άποψη και για άλλες γλώσσες.

4.2. Ποιες είναι οι αιτίες αυτής της «φθοράς»; Κυρίως ο δανεισμός με περισσή ευκολία, λένε, ξένων όρων (πιο πολύ από την Αγγλική). Μια και ζούμε σε καιρούς πανδημίας, είναι όντως πολύ εύκολο να βρούμε πολλά τέτοια. Είναι και ο χώρος της τεχνολογίας, του αθλητισμού, της οικονομίας, του τουρισμού, της τηλεόρασης κλπ. Το θέμα του δανεισμού όμως αφορούσε, αφορά και θα αφορά όλες τις γλώσσες του κόσμου ανεξαρτήτως «μεγέθους».

4.2.1 Όλες οι γλώσσες δανείζονται και δανείζουν, ανάλογα με το βαθμό και τον τύπο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Στην πράξη, δεν υπάρχει αμιγής και παρθένα γλώσσα, παρά μόνον ως σύστημα αφαίρεσης στο μυαλό των ειδικών για ερευνητικούς λόγους. Όχι μόνον δεν έχουν όλες οι γλώσσες κοινά τα σημαινόμενα και ίδια τα υλικά για τα σημαίνοντα αλλά ούτε και θέλουν ταυτόσημες γλωσσικές κατασκευές, ούτε οδηγούνται με τον ίδιο τρόπο σε αυτές. Ο γλωσσικός δανεισμός είναι υγιές φαινόμενο.

4.2.2 Δεν υπάρχει λοιπόν κανένα θέμα με το γλωσσικό δανεισμό; Βεβαίως και υπάρχει, στο σημείο που χρησιμοποιείται άκριτα και με επιδεικτικό παραγκωνισμό ιθαγενών λέξεων/φράσεων, χωρίς έστω να καταβάλλεται καμία προσπάθεια «εξελληνισμού». Θα μπορούσε δηλαδή, φερ’ ειπείν, να αποφεύγεται ο όρος «μπούτκαμπ» (boot camp, στο Μάστερσεφ ριάλιτι) και να λέγεται «πρόγραμμα εκπαίδευσης». Το πρόβλημα μάλιστα με τέτοιου είδους γλωσσικούς δανεισμούς είναι ότι παραβιάζουν τη μορφολογία της Ελληνικής. Δεν υπάρχει ουδέτερο που να τελειώνει σε «μπ». Πόσο θα αντέξουν τέτοιοι ξενισμοί; Πολύ λίγο. Γεγονός είναι επίσης ότι παλαιότερα υπήρχε μία εντονότερη γλωσσική μέριμνα. Για παράδειγμα, τα δανεισμένα «ρούχο», «λουλούδι», «σπίτι» προσαρμόστηκαν στους κανόνες της γλώσσας μας, όπως και τα «Λονδίνον», «Μαδρίτη». Σε τελευταία ανάλυση, ο βαθμός πολιτιστικής αντίστασης αντανακλάται στη γλώσσα. Η γλώσσα όμως δεν αντιστέκεται από μόνη της.

4.2.3 Καθήκον της πολιτείας πρέπει να είναι η συστηματική διδασκαλία της ελληνικής μορφολογίας και η πρακτική απαιτητική εξέτασή της, κάτι που δυστυχώς δεν γίνεται σήμερα. Ουσιαστικά, τα παιδιά μαθαίνουν φράσεις και λέξεις. Δεν κατανοούν το αποτέλεσμα των συνδυασμών ευρύτερων σημασιολογικών συστατικών, όταν είναι κάτω από το επίπεδο της λέξης. Είναι η αποτυχία της πολιτικής στο μάθημα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας. Δεν είναι αποτυχία της Ελληνικής, ούτε φθορά.

4.3 Ποτέ δεν ήταν η ελληνική γλώσσα πιο ισχυρή από όσο είναι σήμερα. Διδάσκεται συστηματικά, στην Ελληνική γράφεται από πολύ κόσμο πεζός και έμμετρος λόγος, καλλιεργείται η λογοτεχνία και το θέατρο, συγγράφονται επιστημονικά έργα, διαδίδεται με τον τρόπο της μέσω της τηλεόρασης, πάρα πολλά προγράμματα υπολογιστών είναι μεταφρασμένα και στα ελληνικά. Αυτό δεν είναι μία κατάσταση φθοράς.

5. Η γλώσσα λοιπόν ως πρωτεϊκό σύστημα μεταμορφώνεται συνέχεια, έχει ποικιλίες προφορικού και γραπτού λόγου, είδη κειμένων, ειδικούς όρους κλπ. Δεν θα μπορούσε να είναι και αλλιώς, αφού γλώσσα είναι ο ίδιος ο διαφορετικός κάθε φορά άνθρωπος και συνεπώς ολόκληρος ο πολύμορφος κόσμος του. Η αντίληψη περί φθοράς έχει καθαρά κοινωνική, πολιτιστικά αξιολογική διάσταση. Ειδικά για την Ελληνική, η προσκόλληση σε μία «άψογη» και «τέλεια» γραπτή γλώσσα του παρελθόντος, που επηρέασε μάλιστα καίρια τον παγκόσμιο πολιτισμό, οδηγεί αναγκαστικά στο να βιώνεται οποιαδήποτε σύγχρονη αλλαγή ως «φθορά» και αποτυχία. Το ίδιο όμως μπορεί να ισχυριστεί κανείς και για την κλασική Ελληνική ως προς την ομηρική, όπως και για κάθε νεότερη μορφή γλώσσας. Η δε λεγόμενη καθαρεύουσα είναι «έκτρωμα» της γλώσσας των κλασικών. Οι παράδεισοι βρίσκονται πάντα πίσω μας. Πρόκειται περί ενός υφέρποντος νεοαττικισμού. Οι γλώσσες αλλάζουν, μεταβάλλονται, αναδομούνται και τελικά χάνονται, όταν δεν υπάρχουν πλέον οι φυσικοί ομιλητές τους. Δεν μας αφορά η περίπτωση.

6. Με κέντρο τον μαθητή, η δημόσια τράπεζα θεμάτων είναι ένα καλό εργαλείο που για να επιτύχει χωρίς να γίνει φόβητρο πρέπει να έχει ως στόχο την παρακίνηση και την προσφορά βοήθειας, ώστε ο μαθητής μελετώντας να ξεκινά με «γκολ» ήδη από τα αποδυτήρια. Προϋπόθεση όμως απαράβατη είναι δύο συνθήκες: α) από τη μια σαφή, στοχευμένα, χωρίς υπερβολές, ρεαλιστικά θέματα που διατρέχουν ισότιμα  την ύλη και από την άλλη β) ο αριθμός τους (ως θέμα χρόνου) να μη ξεπερνά ανά μάθημα τις μερικές δεκάδες.

Ήταν πολύ μεγάλη η χαρά μου σήμερα -και το έδειξα πιστεύω δεόντως- που επέστρεψαν ξανά τα παιδιά μας στο σχολείο μετά από απουσία μηνών και έτσι συναντήθηκα και πάλι εν χορώ με όλους τους αγαπητούς μου συναδέλφους. Αισιοδοξώ, όπως πάντα, ότι όλα θα πάνε καλά. Αρέσκομαι συχνά να λέω ότι είμαι ο ανίατος ασθενής της αισιοδοξίας. Αρχίσαμε λοιπόν και πάλι σήμερα τις ευχές για καλή νέα αρχή και καλό μήνα. Έχουμε ευχηθεί κατά τη φετινή σχολική χρονιά κυριολεκτικά αφειδώς και κατά κόρον. Ευχηθήκαμε την πρώτη Σεπτεμβρίου, ύστερα στις έντεκα του ίδιου μήνα που ήρθαν οι μαθητές μας, μετά ξανά στις εννέα Νοεμβρίου καλή αρχή για την τηλεκπαίδευση – όταν η πολιτεία σταμάτησε τη διά ζώσης διδασκαλία λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού. Στη συνέχεια, στις οκτώ Ιανουαρίου με κλειστά ακόμα τα σχολεία, και πάλι δώστου καλή χρονιά και καλή δύναμη για το που ξαναπήρε μπρος η τηλεκπαίδευση. Σήμερα, όπως είπαμε ήδη, καινούργιες ευχές και χαιρετισμοί (και για το νέον έτος) αφού επανήλθαμε όλοι στο σχολείο. Ιδού λοιπόν. Ευχές ατέλειωτες και διαρκείς, με αρχή αλλά χωρίς τέλος. Καταλαβαίνετε επομένως αγαπητοί φίλοι, γιατί εμείς οι δάσκαλοι, όσο και εάν κάποιοι αδαείς μάς θεωρούν τελειωμένους, εμείς εν τούτοις είμαστε πεισματικά ατελείωτοι;