Και να μην έχεις άγχος!

Εφημερίδα Πατρίς, 20/05/2024

[Συντομευμένη εκδοχή της εισήγησής μου στην εκδήλωση της Περιφέρειας Κρήτης (16/4/2024) για μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς, με θέμα «Κοινωνικές και Ψυχολογικές Προεκτάσεις των εξετάσεων στην Εκπαίδευση»]

Θα προσπαθήσω να είμαι όσο λιγότερο αγχωτικός και χαλαρός μπορώ. Μία αγχώδης συζήτηση περί άγχους θα αυτοακυρωνόταν. Το άγχος -μία φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση- δεν μπορεί, κατά την άποψή μου, εκ προοιμίου να αντιμετωπίζεται ως ανεπιθύμητο γήρας, επειδή το ζητά η σύγχρονη ινσταγκραμική αντίληψη της συνεχούς πλαστικής νεότητας. Έχει και την προωθητική του αξία το άγχος. Μπορεί να αποδειχθεί, υπό όρους, ζωογόνος δύναμη.

Καθημερινά δέχομαι παιδιά στο γραφείο μου που έρχονται να παραπονεθούν, επειδή θεωρούν ότι προσβάλλονται, τόσο από τους συμμαθητές τους, όσο και από τους καθηγητές τους. Θίγονται με το παραμικρό, δεν ανέχονται εύκολα ούτε τις παρατηρήσεις των δασκάλων τους. Έχουν γίνει πολύ ευαίσθητα, ευέξαπτα, δεν αναγνωρίζουν τους διαφορετικούς ρόλους εκπαιδευτικών και μαθητών. Υπάρχουν μαθητές που θεωρούν ότι στο σχολείο πολιορκούνται, ότι φυλακίζονται. Και σε πάρα πολλά παιδιά δεν υπάρχει η στοιχειώδης ευγένεια, θα σε διακόψουν όταν μιλάς με κάποιον ή στο τηλέφωνο. Δεν μπορούν να περιμένουν. Όλα αυτά τα καθημερινά, έστω τα παιδιάστικα πολλές φορές, δεν προσφέρουν καμία χαλάρωση. Οι ψυχολογικά πλέον ευάλωτοι πιέζονται. Προκαλείται ένας φαύλος κύκλος, όπου αιτίες και αποτελέσματα λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία.

Και όμως, για να μην παρεξηγούμαστε, τα παιδιά μας είναι εξαιρετικά – αναφέρομαι στη γενική εικόνα. Παιδιά με φιλότιμο, με στόχους, με όνειρα, με κοινωνικούς προβληματισμούς. Παιδιά όμως σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όπου ξαφνικά καλούνται να μπουν στο εξεταστικό σύστημα των Πανελλαδικών. Σκεφτείτε ότι όλη η περιρρέουσα ατμόσφαιρα αυτών των εξετάσεων είναι κάτι εντελώς καινούργιο για τα παιδιά. Δεν είναι μόνον η ξαφνική τρίωρη εξέταση (στο διδακτικό πρόγραμμα του σχολείου επιτρέπονται μόνον μονόωρα διαγωνίσματα) αλλά και η όλη διαδικασία προσέλευσης, ταυτοποίησης, επιτήρησης, διόρθωσης των γραπτών κλπ. Πώς είναι δυνατόν το άγχος να μην καραδοκεί στη γωνία; Για παιδιά μιλάμε. Όχι όμως για όλα τα παιδιά. Πόσο εύκολο είναι να καταπολεμηθεί κάτι που μπορεί να προκαλεί ανεξέλεγκτα βιολογικά συμπτώματα, όπως ταχυκαρδία, εφιδρώσεις, ζαλάδες, τάση για έμετο, κόμπο στο λαιμό, διάρροια ή συχνοουρία;

Οι εξετάσεις και μάλιστα οι Πανελλαδικές σημαίνουν για την ελληνική οικογένεια την ώρα της προσδοκώμενης επαγγελματικής και κοινωνικής ανάδειξης. Είναι όντως η ώρα της οικογενειακής ανησυχίας, ας το πούμε και άγχος – έχει προηγηθεί βεβαίως το πολύμηνο άγχος που ένιωσε πρώτα το πορτοφόλι του γονιού. Η λεγόμενη επιτυχία σε αυτές τις εξετάσεις θεωρείται ότι είναι, πάνω από όλα, το σφραγισμένο διαβατήριο της κοινωνικής επιτυχίας. Έχω γνωρίσει γονείς που αρνούνται να δουν τις πραγματικές επιθυμίες και ικανότητες των παιδιών τους, προβάλλοντας συνέχεια την ανάγκη κοινωνικής επιβεβαίωσης μέσω των Πανελλαδικών – και για το δικό τους πρόσωπο. Ο κόσμος των Πανελλαδικών χωρίζεται με μία αμείλικτη γραμμή διχοτόμησης, είναι από τη μια αυτοί που πέρασαν τις εξετάσεις τους και από την άλλη αυτοί που δεν τα κατάφεραν. Η σκέψη του μαθητή εγκλωβίζεται μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η πίεση αυξάνει κατακόρυφα με αποτέλεσμα όλο και περισσότερες κρίσεις πανικού/άγχους.

Δεν αναφερόμαστε προφανώς σε όλα τα παιδιά και σε όλες τις οικογένειες, υπάρχουν οι περιπτώσεις (και είναι πολλές) ψύχραιμης αντιμετώπισης, υπάρχουν παιδιά και οικογένειες που δεν πολυενδιαφέρονται, παιδιά που δεν θέλουν να δώσουν καθόλου Πανελλαδικές, παιδιά και οικογένειες που έχουν άλλου είδους άγχη – αλλά δεν είναι αυτό το θέμα. Πάντως, δεν μπορώ με κανένα τρόπο να πω ότι το άγχος, το ανησυχητικό άγχος ως γεγονός, είναι ο κανόνας μεταξύ των παιδιών. Ο καθένας όμως και η ψυχούλα του. Όλα έχουν να κάνουν με την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση των παιδιών, με το μικροκλίμα, τις απαιτήσεις της οικογένειας. Άλλο το προσκήνιο, άλλο το παρασκήνιο.

Γενικά, οι εξετάσεις είναι μία διαδικασία μακρόσυρτη και με ψυχικές εντάσεις για τους εφήβους. Οι γονείς, από κοντά, περνούν και εκείνοι τη δική τους δοκιμασία. Δεν υπάρχουν όμως σοβαρά εκπαιδευτικά συστήματα χωρίς κάποιας μορφής αξιολόγηση. Δεν είναι όλες οι σχολικές εξετάσεις το ίδιο και προφανώς ούτε ίδια είναι το άγχος και η ανησυχία που προκαλούν. Από τη μια, οι θεωρούμενες ως πιο εύκολες και εντός του σχολείου (ενδοσχολικές) με θέματα από την τράπεζα θεμάτων και τους διδάσκοντες. Με λιγότερο άγχος και πιο χαλαρές, αφού η ολόχρονη επαφή δασκάλου και μαθητή περιβάλλει, όπως είναι φυσικό, με ανθρωπινότερο τρόπο την εξεταστική διαδικασία. Από την άλλη, το βασίλειο του άγριου βιότοπου των απρόσωπων και σκληρών Πανελλαδικών Εξετάσεων.

Οι Πανελλαδικές, με την ορολογία πολέμου (όχι όμως και οι ενδοσχολικές): σφαγείο, μάχη, πετσόκομμα, πανωλεθρία, κόψιμο – μας έχουν χαντακώσει, μας έχουν διαλύσει, θα κτυπήσουν με δύσκολα τα παιδιά φέτος. Ο υποψήφιος, νιώθει να συνθλίβεται απειλούμενος. Οι Πανελλαδικές Εξετάσεις αντιμετωπίζονται από την κοινωνία ως ασθένεια που πρέπει να περάσει κανείς, ως φυλακή που πρέπει να αντέξει, ως ψυχολογική επίθεση που θέλει τον ειδικό της. Και αν δεν έχω άγχος -λέμε τώρα- μήπως δεν κάνω κάτι καλά, δεν διαβάζω όπως πρέπει; Με το άγχος των ενδοσχολικών εξετάσεων, τι γίνεται; Τα παιδιά της πρώτης και της δευτέρας Τάξης δεν έχουν άγχος; Γιατί κανένας δεν ασχολείται μ’ αυτό; Δεν είναι μετρήσιμο; Μήπως δεν υπάρχει; Ή μήπως δεν είναι άξιον λόγου; Δεν έχω άγχος, μήπως δεν είμαι φυσιολογικός; Μήπως πρέπει να πάω και εγώ σε ψυχολόγο; Τι να πρωτοαναφέρω; Για τις ανήσυχες εν όψει των Πανελλαδικών μητέρες, που ομολογούν στο γραφείο μου ότι εκτός των όσων κάνουν για το παιδί τους, έχουν φροντίσει και για ψυχολόγο, είτε από δική τους πρωτοβουλία, είτε επειδή ξαφνικά τους το ζήτησε το παιδί; Έστω. Μα θα μου πείτε, δεν χρειάζονται ψυχολογική υποστήριξη τα παιδιά; Σίγουρα ναι, εκατό τοις εκατό ναι, κατά περίπτωσιν όμως.

Είναι πολλά και προς πολλούς τα γενναιόδωρα άγχη των Πανελλαδικών. Πίσω από ένα «όλα θα πάνε καλά» κρύβονται περισσότερα από όσα ομολογούνται. Αλλά, ας προσέξουμε. Άγχος δεν έχει μόνον ο μαθητής. Αφορά και τους γονείς, οι οποίοι συχνά αναφέρονται στο διάβασμα του παιδιού τους βάζοντας και τον εαυτό τους μέσα -θα δηλώσουμε αυτό κι αυτό στο μηχανογραφικό, δεν διαβάσαμε και πολύ- αναλογιζόμενοι και πολλά άλλα, πέραν του γνωστού οικονομικού κόστους. Αφορά και τους εκπαιδευτικούς, ιδίως αυτούς που διδάσκουν μαθήματα πανελλαδικώς εξεταζόμενα -και ιδιαίτερα αυτούς που έχουν όχι και τόσο πολύ συνεργάσιμα τμήματα- που ανησυχούν για το πώς θα βγάλουν οπωσδήποτε την ύλη. Και προσέξτε. Το άγχος αυτό των εκπαιδευτικών του Λυκείου για την ύλη των Πανελλαδικών και την Τράπεζα Θεμάτων είναι μάλιστα διαχρονική προίκα, δωρεάν χορηγία της πολιτείας. Δεν είναι θέμα μερικών μηνών. Άγχος για τις Πανελλαδικές έχουν όμως και οι Διευθυντές Πρόεδροι των Λυκειακών Επιτροπών, μήπως και κάτι δεν πάει καλά, ένας δυνατός σεισμός π.χ. κατά τη διάρκεια των εξετάσεων – αυτό κι αν είναι άγχος! Τι θα κάνω, θα εφαρμόσω το πρωτόκολλο (ποιο πρωτόκολλο;) θα πω στα παιδιά να αποχωρήσουν, θα περιμένω; Και αν κτυπήσει το τηλέφωνο κάποιου υποψήφιου, ενώ είναι προφανέστατο ότι δεν έγινε καμία καταδολίευση των εξετάσεων, ούτε καν απόπειρα -παλεύω μέσα μου με τη λογική, με τους κανονισμούς και με τους κόπους των παιδιών. Θα είναι όλοι οι επιτηρητές στην ώρα τους ή θα με προδώσουν; Αν έχω διακοπή ρεύματος;

Όλα εξαρτώνται από το πλαίσιο ερμηνείας, το οποίο με τη σειρά του υποκύπτει στην κοινωνική κουλτούρα των Προσανατολισμών, η οποία με τη σειρά της είναι γέννημα θρέμμα των εν τοις πράγμασιν εκπαιδευτικών στόχων. Όλα εξαρτώνται από τη λογική, από το συναίσθημα και από το φακό με τον οποίο βλέπει κανείς τα πράγματα. Η άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει οπωσδήποτε να περνάει ψυχολογικά ανά πάσα στιγμή καλά στη ζωή του, είναι κυρίαρχη απαίτηση και ζητούμενο στις μέρες μας. Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει από τα ΜΜΕ την πανηγυριώτικη έκφραση «να περνάμε καλά».

Η λεγόμενη επιτυχία ταυτίζεται με τη νίκη, ενώ η λεγόμενη αποτυχία με την ήττα. Διερωτώμαι όμως, πού ανευρίσκεται η στοχευμένη κουλτούρα μίας εξ αρχής ψύχραιμης προσέγγισης. Υπάρχει; Μάλλον προέρχεται εξ ανάγκης και όχι ως αποτέλεσμα προκαταβολικής εκπαίδευσης. Όλα είναι δρόμος. Το βίωμα της ήττας προετοιμάζει για τη νίκη, όποια και αν είναι αυτή. Υπάρχει αυτή η κουλτούρα στο σχολείο;

Εντελώς ξένες προς τον επικρατούντα τρόπο ζωής είναι οι βασικές αρχές της επικούρειας φιλοσοφίας, όπως είναι η συντροφικότητα, η φιλία που προσφέρει συναισθηματική υποστήριξη σε περιόδους άγχους, η αυτοδυναμία (με τη στροφή προς το εαυτό μας για την επίτευξη της εσωτερικής γαλήνης), η λιτότητα, τη νοοτροπία της ηρεμίας (αταραξίας). Ο Επίκουρος ενθάρρυνε την αποδοχή των προκλήσεων της ζωής και την ανάπτυξη της αντοχής απέναντι στις αντιξοότητες. Αυτή η ανθεκτικότητα μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο για τη διαχείριση του στρες. Η ενδοσκόπηση, με τον φιλοσοφικό προβληματισμό, το να αφιερώνει κανείς χρόνο για να συλλογιστεί τις προκλήσεις της ζωής και τις δικές του αντιδράσεις μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη αυτογνωσία και σε μια πιο μετρημένη αντίδραση στους στρεσογόνους παράγοντες. Μια ζωή ανοησίας είναι άδεια από ευγνωμοσύνη, είναι γεμάτη άγχος, όταν εστιάζει εξ ολοκλήρου στο μέλλον. Η ζωή μας, κατάντησε να εστιάζεται σήμερα προς το μέλλον. Καταλαβαίνετε λοιπόν, ποιός δυναμίτης απειλεί το παρόν.

Δεν κάνουμε πάντως καθόλου καλά ως δάσκαλοι και ως γονείς, εάν νομίζουμε ότι πράττουμε το σωστό, όταν είμαστε συνεχώς πάνω από τα παιδιά μας. Κάνουμε το σωστό, όταν είμαστε δίπλα στα παιδιά μας. Αυτή είναι η έννοια της αγωγής, της αρχαίας ελληνικής αγωγής με τη σημασία του άγω, του οδηγώ δηλαδή. Δεν έλκω κάποιον προς το μέρος μου, αλλά είμαι πλάι του, συνοδοιπόρος του. Δεν βρίσκω καλύτερη λέξη που να εκφράζει αυτή τη σημασία από το «αγωγός», το κρητικό «αηγός», το αυλάκι, το μέσον που παρέχει τον εαυτό του για να περάσει το νερό, δεν το σέρνει όμως από τη μύτη αλλά αφήνει το νερό να απλώσει τι δική του κινητήρια δύναμη και να προχωρήσει. Αυτός πρέπει να είναι ο ρόλος του δασκάλου και του γονιού. Σε κάθε περίπτωση, βασική παιδαγωγική αρχή στην εκπαίδευση είναι ότι οι εκπαιδευόμενοι, πολύ δε περισσότερο οι έφηβοι, έχουν τη μικρότερη ευθύνη για τα όποια δυσάρεστα πράγματα. Το όποιο άγχος τότε θα έχει έναν σοβαρό αντίπαλο να αντιπαλέψει. Δεν σημαίνει ότι θα φύγει, αλλά οι πιθανότητες να μην καταστεί ανεξέλεγκτο θα είναι πολύ μεγαλύτερες. Δεν γίνεται όμως από τη μια στιγμή στην άλλη, δεν υπάρχει κανένα μαγικό χόκους πόκους.

Μέσα στις σχολικές αίθουσες είναι που αρχίζουν και ίσως τελειώνουν τα πάντα. Εδώ θα εφοδιαστεί ο νέος άνθρωπος με τα όπλα του: τους αγώνες της σκέψης, της κρίσης και της λογικής. Να προετοιμάζεται για τα δύσκολα, ώστε να μην καταρρέει στα εύκολα. Τότε μπορεί να μπει και το θέμα του άγχους σε νέα βάση, με πιο ήσυχες συνειδήσεις και πιο εκλογικευμένα περιστατικά. Οι έφηβοι θεωρούν ότι καταπιέζεται στο σημερινό ελληνικό σχολείο. Όσο φυσικό είναι το άγχος, άλλο τόσο φυσικό είναι και να καραδοκεί. Με την πρώτη ευκαιρία βρίσκει τρύπες -και είναι πολλές- και μπαίνει.

Κατά τον Αριστοτέλη η πραγμάτωση της ηθικής αρετής, είναι η συνήθεια του ανθρώπου να χαίρεται ή να λυπάται με αυτά που πρέπει. Η ηθική αρετή έχει να κάνει με τη ευχαρίστηση και τη λύπη. Από μικρή ηλικία πρέπει να εκπαιδεύεται κανείς. Εδώ και δυόμιση χιλιάδες χρόνια συζητάμε τα ίδια πράγματα. Και με τα σημερινά δεδομένα στον χώρο της παιδείας, «ταραχώδης η σκέψις» που θα έλεγε ο μεγάλος φιλόσοφος. Πάει γάντι και με την αγχώδη ταραχή μπροστά στο φάσμα των Εξετάσεων. Το φυσιολογικό άγχος δεν απορρίπτεται, ούτε απλά το αρνείται κανείς. Ο επιμελής μαθητής ξέρει ότι η αντιμετώπισή του είναι μέσα στα καθήκοντα και τα στάδια της προετοιμασίας του. Ο συνειδητός μαθητής μπορεί να είναι και πιο αγχώδης, αναλογιζόμενος τις ελλείψεις του. Οι γονείς, από την πλευρά τους, να αποδεχτούν αυτή τη φυσιολογική πραγματικότητα ως μέρος της ζωής και να μην ξεφορτώνουν κάθε προσδοκία τους επάνω στα παιδιά τους. Για τις δε πολύ δύσκολες περιπτώσεις, να μη διστάζουν να αναζητούν βοήθεια. Προσφέρεται απλόχερα. Όσο για το σχολείο, μπορεί να ονειρεύεται ότι θα γίνει κάποτε πιο αγαπητό και λιγότερο αγχώδες. Και προσοχή, μέχρι τότε να μην έχετε κανένα άγχος!