Ζακ-Λουί Νταβίντ: “Ο θάνατος του Σωκράτη” (1787, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης)
⇒ Περί Φιλοσοφίας συνέχεια (η αφορμή δίνεται πιο κάτω). Σωκράτης και Πλάτων. Όπως γράφει ο Τόμας Καχίλ (στο βιβλίο του Γι’ αυτό έχουν σημασία οι Έλληνες, εκδόσεις Ωκεανίδα 2004, μετάφραση Όλγα Παπακώστα, σσ. 230 κ.ε.) «ο Σωκράτης κατέστη αναγνωρίσιμος όχι μόνο από την ασχήμια του, αλλά και από τα πλήθη των νεαρών θαυμαστών του, οι οποίοι συνωστίζονταν γύρω του ελπίζοντας να ακούσουν κάποια ωραία ατάκα. Σαν κάτι γερασμένους ροκ σταρ που με τον έκλυτο βίο τους και το φοβερό στιλ τους γίνονται ο προσφιλής στόχος των γονέων, έτσι και ο Σωκράτης κινδύνευε να πέσει θύμα της ίδιας του της επιτυχίας…». Θεωρεί μάλιστα ότι ο καλύτερος χαρακτηρισμός για τον Σωκράτη δεν είναι το «αλογόμυγα» που του προσήψε ένας σύγχρονός του αλλά το «θαλασσινή «τσούχτρα», διότι μούδιαζε τους συνομιλητές του και τους οδηγούσε σε πλήρες αδιέξοδο».
Αφορμή λοιπόν, που λέγαμε πιο πάνω, μας δίνουν οι σελίδες «που είναι στην ύλη» από το σχολικό εγχειρίδιο της Γ’ Λυκείου «Αρχαία Ελληνικά – Φιλοσοφικός λόγος» και βεβαίως αποτελούν αντικείμενο εξέτασης στις Πανελλαδικές. Εκεί διαβάζει ο τελειόφοιτος μαθητής, μεταξύ άλλων, για τη διαλεκτική και μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη που «είναι η σταδιακή, βήμα – βήμα, αναίρεση των θέσεων του συνομιλητή και, στη συνέχεια, η επίσης σταδιακή προσπάθεια να εξαχθεί ένα νέο συμπέρασμα, μια νέα προσέγγιση της αλήθειας» και ότι «με ερωτήσεις που φαντάζουν σχεδόν απλοϊκές, ο Σωκράτης εξαναγκάζει τον συνομιλητή του να φτάσει στην ακραία συνέπεια των θέσεων που υποστήριξε και εκεί αποδεικνύεται η σαθρότητα των λογικών επιχειρημάτων που αυτός χρησιμοποίησε».
Δεν χρησιμοποίησα προηγουμένως τυχαία το «διαβάζει» επειδή ως δάσκαλος αμφιβάλλω πολύ αν μπορεί και ο καλύτερος ακόμα μαθητής να κατανοήσει και να μάθει μέσα από τις αράδες του σχολικού βιβλίου τι σημαίνει πραγματικά σε έναν διάλογο σωκρατική «διαλεκτική και μαιευτική». Η «ύλη» είναι τόσο αποσπασματική και άτακτα κουτσουρεμένη στην προκρούστεια κλίνη του Υπουργείου Παιδείας ώστε εν τέλει το παπαγαλίζειν καταντά φιλοσοφείν. Επί της ουσίας, το σχολικό βιβλίο δεν έχει ούτε ένα παράδειγμα συνεχούς πλατωνικού διαλόγου για να καταλάβουν τα παιδιά στην πράξη τι εστί σωκρατική «διαλεκτική και μαιευτική». Ας το κάνουμε εμείς, με τη βοήθεια του Τ. Καχίλ και του έργου του που είπαμε πιο πάνω, αφού προκαταρκτικά παραθέσουμε το σχόλιο που κάνει ο συγγραφέας αμέσως μετά το απόσπασμα του διαλόγου (δες πιο κάτω): “Η σωκρατική μέθοδος – αυτή η ανάλυση που προχωρεί με μικρά βήματα και αποτελεί το σταθερό όπλο του Σωκράτη – μπορεί να φανεί στον αναγνώστη γοητευτική ή εκνευριστική, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του. Οι ορθολογιστές, με κλίση προς τη φιλοσοφία, γοητεύονται, ενώ οι καλλιτεχνικοί και διαισθητικοί τύποι μπορεί να θεωρήσουν τη διαδικασία αυτή βασανιστήριο, ιδίως όταν αποκτά διαστάσεις βιβλίου…”. Διαβάζουμε (σ. 231 κ.ε.):
Στο πρώτο βιβλίο του πλατωνικού αριστουργήματος Πολιτεία … ο Σωκράτης έχει πιάσει συζήτηση με τον φίλο του, τον Πολέμαρχο, στο σπίτι του τελευταίου στον Πειραιά, ενώ οι υπόλοιποι παρακολουθούν.
Ο Πολέμαρχος, παραθέτοντας έναν στίχο του λυρικού ποιητή Σιμωνίδη, υποστηρίζει ότι «δικαιοσύνη είναι να ωφελείς τους φίλους σου και να βλάπτεις τους εχθρούς σου». «Όταν λες “φίλους”», ρωτάει μειλίχια ο Σωκράτης, «εννοείς αυτούς που φαίνονται σε κάποιον καλοί ή αυτούς που είναι πράγματι καλοί (ακόμη και αν δεν φαίνονται τέτοιοι); Η ίδια ερώτηση ισχύει και για τους εχθρούς».
«Είναι λογικό», είπε [ο Πολέμαρχος], «να αγαπάει κανείς αυτούς που θεωρεί καλούς και να μισεί αυτούς που θεωρεί κακούς».
«Μα δεν τυχαίνει πολλές φορές να γελιέται κάποιος στην κρίση του, και, πολλούς ανθρώπους που δεν είναι καλοί να τους θεωρεί καλούς, και αντιστρόφως;»
«Ναι».
«Όταν συμβαίνει αυτό, λοιπόν, δεν έχει εχθρούς του τους καλούς ανθρώπους και φίλους του τους κακούς;»
«Ναι».
«Οπότε σε αυτή την περίπτωση είναι δίκαιο να ωφελεί κανείς τους κακούς και να βλάπτει τους καλούς. έτσι δεν είναι;»
«Προφανώς».
«Οι καλοί άνθρωποι, όμως, είναι δίκαιοι και ανίκανοι να αδικήσουν».
«Πράγματι».
«Συνεπώς, σύμφωνα με τον συλλογισμό σου, είναι δίκαιο να βλάπτεις ανθρώπους που δεν κάνουν κανένα κακό».
«Κάθε άλλο, Σωκράτη», είπε. «Φαντάζομαι ότι ο συλλογισμός μου δεν ήταν σωστός».
«Τότε, μήπως να δεχθούμε ότι είναι δίκαιο να βλάπτουμε αυτούς που αδικούν», είπα εγώ [δηλαδή, ο Σωκράτης, ο οποίος διηγείται τα όσα διαδραματίστηκαν), «και να ωφελούμε αυτούς που είναι δίκαιοι;»
«Αυτό φαίνεται πιο σωστό».
«Σε αυτή την περίπτωση όμως, Πολέμαρχε, θα αναγκαστούμε να παραδεχθούμε ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι που γελιούνται στις κρίσεις τους δικαιούνται να βλάπτουν τους φίλους τους (τους οποίους θεωρούν κακούς) και να ωφελούν τους εχθρούς τους (τους οποίους θεωρούν καλούς). Κι έτσι καταλήγουμε στο αντίθετο συμπέρασμα από εκείνο που είπαμε ότι εννοεί ο Σιμωνίδης».
«Πράγματι», είπε, «εκεί καταλήγουμε. Ας αλλάξουμε λοιπόν τον ορισμό του φίλου και του εχθρού, αφού, όπως φαίνεται, δεν τον θέσαμε σωστά εξαρχής».
«Τι είχαμε πει, δηλαδή, Πολέμαρχε;»
«Ότι φίλος είναι όποιος μας φαίνεται καλός άνθρωπος».
«Και τώρα τι θα πούμε στη θέση του;»
«Ότι φίλος είναι εκείνος που όχι απλώς μας φαίνεται καλός, αλλά είναι πράγματι καλός· ενώ όποιος μας φαίνεται καλός, αλλά δεν είναι, δεν είναι φίλος μας στ’ αλήθεια, αλλά μόνο φαινομενικά· και το ίδιο ισχύει και για τον εχθρό».
«Άρα, μ’ αυτή τη λογική, ο καλός άνθρωπος είναι φίλος μας και ο κακός άνθρωπος εχθρός μας».
«Ναι».
«Τότε ισχυρίζεσαι ότι ο πρώτος ορισμός που είχαμε δώσει για τη δικαιοσύνη, όταν λέγαμε ότι δικαιοσύνη είναι να ωφελείς τους φίλους σου και να βλάπτεις τους εχθρούς σου, είναι ατελής· τώρα θέλεις να προσθέσουμε ότι δικαιοσύνη είναι να ωφελείς τον φίλο σου, όταν είναι καλός, και να βλάπτεις τον εχθρό σου, όταν είναι κακός. Συμφωνείς;»
«Απολύτως», είπε, «αυτή θα ήταν η πιο σωστή διατύπωση».
«Μα είναι ποτέ δυνατόν ο δίκαιος να βλάψει οποιονδήποτε;»
«Και βέβαια», απάντησε. «Οφείλει να βλάπτει τους κακούς, που είναι εχθροί του».
«Και, δεν μου λες, όταν κάνεις κακό στα άλογα, αυτά γίνονται καλύτερα ή χειρότερα;»
«Χειρότερα».
«Χειρότερα σε τι; Στις αρετές που ταιριάζουν στους σκύλους ή στις αρετές που ταιριάζουν στα άλογα;»
«Στις αρετές που ταιριάζουν στα άλογα, βέβαια».
«Επομένως και οι σκύλοι, αν τους κάνεις κακό, γίνονται χειρότεροι ως προς τις αρετές που ταιριάζουν στους σκύλους και όχι στα άλογα».
«Αναγκαστικά».
«Άρα, και για τους ανθρώπους, φίλε μου, δεν θα ‘πρεπε να πούμε αντίστοιχα πως, όταν τους κάνεις κακό, γίνονται χειρότεροι σε ο,τι αφορά την αρετή του ανθρώπου;»
«Βεβαίως».
«Και η δικαιοσύνη δεν είναι ανθρώπινη αρετή;»
«Αναμφίβολα».
«Τότε, Πολέμαρχε, και οι άνθρωποι στους οποίους κάνεις κακό γίνονται, αναγκαστικά, πιο άδικοι».
«Έτσι φαίνεται».
«Τώρα, για πες μου, μπορούν οι μουσικοί να κάνουν τους ανθρώπους άμουσους με τη μουσική τους;»
«Αυτό είναι αδύνατον».
«Μπορεί ένας δάσκαλος της ιππασίας με την τέχνη του να κάνει κάποιον ανίκανο στην ιππασία;»
«Όχι, βέβαια».
«Τότε, λοιπόν, μπορεί ο δίκαιος με τη δικαιοσύνη του να κάνει τους ανθρώπους άδικους; Και γενικότερα, μπορούν οι αγαθοί με την αρετή τους να κάνουν τους άλλους κακούς;»
«Όχι, αδύνατον».
«Γιατί, βέβαια δεν είναι έργο της θερμότητας να παράγει ψύχος, αλλά του αντιθέτου της».
«Σωστά».
«Ούτε είναι έργο της ξηρότητας να υγραίνει, αλλά του αντιθέτου της».
«Μάλιστα».
«Ούτε είναι έργο του καλού ανθρώπου να προξενεί κακό, αλλά του αντιθέτου του».
«Υποθέτω πως ναι».
«Ο δίκαιος άνθρωπος είναι καλός;»
«Φυσικά».
«Άρα, Πολέμαρχε, δεν είναι έργο του δίκαιου ανθρώπου να κάνει κακό, ούτε σε φίλο, ούτε σε εχθρό, ούτε και σε οποιονδήποτε άλλο– είναι έργο του αντιθέτου του, του άδικου ανθρώπου».
«Νομίζω ότι έχεις απόλυτο δίκιο, Σωκράτη», είπε.
«Συνεπώς, ο ισχυρισμός ότι δικαιοσύνη είναι να ανταποδίδουμε στους ανθρώπους αυτό που τους αξίζει -αν αυτό σημαίνει ότι ένας δίκαιος άνθρωπος πρέπει να βλάπτει τους εχθρούς του και να ωφελεί τους φίλους του- δεν μπορεί, βέβαια, να προέρχεται από σοφό άνθρωπο. Κι αυτό γιατί δεν λέει την αλήθεια: όπως μόλις είδαμε, δεν είναι ποτέ δίκαιο να βλάπτεις τους άλλους».
«Συμφωνώ», είπε.
